MSSF 9 - Instrumenty finansowe

12. 11. 2022 | Marzena Walkiewicz

Cel i zakres standardu

MSSF 9 wprowadzony został w celu zastąpienia wytycznych, które zostały zawarte w MSR 39 „Instrumenty finansowe – rozpoznanie i ujęcie”. Wprowadzone w MSSF 9 regulacje dotknęły w głównej mierze instytucje finansowe. Natomiast oczywiście przepisy te dotyczą również innych podmiotów, a w szczególności tych, które w swoim bilansie posiadają wyszczególnione instrumenty finansowe, m.in. kredyty, pożyczki, zobowiązania lub należności handlowe.

Głównym celem MSSF 9 jest ustanowienie zasad sprawozdawczości finansowej, dotyczących aktywów oraz zobowiązań finansowych, która będzie prezentować przydatne i użyteczne informacje niezbędne dla odbiorców sprawozdań finansowych do oceny kwot, rozkładu w czasie oraz niepewności przyszłych przepływów pieniężnych danej jednostki.

Klasyfikacja aktywów finansowych

Niniejszy standard wprowadził klasyfikację aktywów finansowych opartą na modelu biznesowym, według którego działa dana jednostka i na tym, czy przepływy pieniężne, które wynikają z zawartych umów obejmują wyłącznie płatności kapitału i odsetek. Odsetki te obejmować mogą zapłatę za wartość pieniądza w czasie, ryzyko kredytowe i inne ryzyka, koszty pożyczki oraz marżę zysku. Konsekwencją takiego podejścia do aktywów finansowych jest wyszczególnienie trzech kategorii instrumentów dłużnych:

• wg zamortyzowanego kosztu,
• wg wartości godziwej przez pozostałe całkowite dochody,
• wg wartości godziwej przez wynik finansowy.

Składnik aktywów finansowych wyceniany jest w zamortyzowanym koszcie, jeżeli spełnione są oba poniższe warunki:

• składnik aktywów finansowych jest utrzymywany zgodnie z modelem biznesowym, którego celem jest utrzymywanie aktywów finansowych dla uzyskiwania przepływów pieniężnych wynikających z umowy;
• warunki umowy dotyczącej składnika aktywów finansowych powodują powstawanie w określonych terminach przepływów pieniężnych, które są jedynie spłatą kwoty głównej i odsetek od kwoty głównej pozostałej do spłaty.

Składnik aktywów finansowych jest wyceniany w wartości godziwej przez inne całkowite dochody, jeśli spełnione są oba poniższe warunki:

• składnik aktywów finansowych jest utrzymywany zgodnie z modelem biznesowym, którego celem jest zarówno otrzymywanie przepływów pieniężnych wynikających z umowy, jak i sprzedaż składników aktywów finansowych; oraz
• warunki umowy dotyczącej składnika aktywów finansowych powodują powstawanie w określonych terminach przepływów pieniężnych, które są jedynie spłatą kwoty głównej i odsetek od kwoty głównej pozostałej do spłaty.

Standard określa wycenę składnik aktywów finansowych w wartości godziwej poprzez wynik finansowy, chyba że jest on wyceniany w zamortyzowanym koszcie albo w wartości godziwej przez inne całkowite dochody. Jednostka może jednak w momencie początkowego ujęcia dokonać nieodwołalnego wyboru odnośnie do określonych inwestycji w instrumenty kapitałowe, które w przeciwnym razie byłyby wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy, aby ujmować późniejsze zmiany wartości godziwej przez inne całkowite dochody. Niezależnie od wyżej opisanych postanowień - jednostka może w momencie początkowego ujęcia nieodwołalnie wyznaczyć składnik aktywów finansowych jako wyceniany w wartości godziwej przez wynik finansowy, jeżeli w ten sposób jest w stanie wyeliminować lub istotnie zmniejszyć niespójność wyceny czy ujęcia, jaka w przeciwnym razie powstałaby w związku z wyceną aktywów czy zobowiązań bądź ujęcia związanych z nimi zysków lub strat według różnych zasad.

Utrata wartości aktywów finansowych

Regulacje w omawianym standardzie wprowadziły nowy model ujmowania utraty wartości aktywów finansowych – tzn. model oczekiwanych strat kredytowych. Jednostka zgodnie ze standardem - ujmuje odpis na oczekiwane straty kredytowe z tytułu składników aktywów finansowych, które wyceniane są w zamortyzowanym koszcie albo według wartości godziwej przez inne całkowite dochody do należności leasingowych, składnika aktywów z tytułu umów lub zobowiązania do udzielenia pożyczki oraz umowy gwarancji finansowych, do których mają zastosowanie wymogi dotyczące utraty wartości.

Celem wymogów w zakresie utraty wartości jest ujęcie oczekiwanych strat kredytowych w całym okresie życia wszystkich instrumentów finansowych, w odniesieniu do których odnotowano znaczny wzrost ryzyka kredytowego od momentu początkowego ujęcia - niezależnie od tego, czy oceniane one były indywidualnie czy zbiorowo - biorąc pod uwagę wszystkie racjonalne i możliwe do udokumentowania informacje, włączając w to dane dotyczące przyszłości.

Rachunkowość zabezpieczeń

Celem rachunkowości zabezpieczeń jest przedstawienie w sprawozdaniu finansowym konsekwencji prowadzonych przez jednostkę - z wykorzystaniem instrumentów finansowych do zarządzania ekspozycjami wynikającymi z określonych rodzajów ryzyka - działań w zakresie zarządzania ryzykiem, które mogłyby wpływać na wynik finansowy. Tego typu podejście służy oddaniu kontekstu instrumentów zabezpieczających, do których ma zastosowanie rachunkowość zabezpieczeń, aby umożliwić wgląd w ich cele i skutki.

Standard wprowadza wymóg występowania ekonomicznej relacji między pozycją zabezpieczaną a instrumentem zabezpieczającym. Wymagane jest również, by współczynnik zabezpieczenia był równy temu, jaki jednostka stosuje dla celów zarządzania ryzykiem.

W myśl MSSF 9 - początkowa wartość czasowa opcji może być wydzielona z relacji zabezpieczającej, a następnie odraczana w innych całkowitych dochodach. Manewr ten spowoduje, iż będzie ona zawarta w wyniku finansowym lub też w czasie trwania zabezpieczenia lub w chwili, gdy zabezpieczana transakcja wpływa na wynik finansowy. Takie rozwiązanie może dotyczyć również m.in. elementu terminowego forwardowego kontraktów forward i spreadów walutowych.

Zastosowanie MSSF 9 i wytyczne ESMA (European Securities and Markets Authority)

Jednostki sporządzające sprawozdanie finansowe zgodnie z Międzynarodowymi Standardami skupiają się na odpowiedniej wycenie instrumentów finansowych zgodnie z wytycznymi MSSF 9. Celem MSSF 9 jest ustanowienie zasad sprawozdawczości finansowej dotyczącej aktywów finansowych i zobowiązań finansowych, która będzie prezentować przydatne i użyteczne informacje potrzebne użytkownikom sprawozdań finansowych do oceny kwot, rozkładu w czasie i niepewności przyszłych przepływów pieniężnych danej jednostki.

Ze względu na obecną sytuację, która tworzy niepewne otoczenie w gospodarce jednostki powinny w szczególny sposób rozpatrywać związane z tym skutki pod kątem księgowym, a przede wszystkim w kontekście zapisów MSSF 9.

Dodatkowe ujawnienia

ESMA podkreśla, że zgodnie z zapisami MSSF jednostki powinny ujawnić dodatkowe informacje, które umożliwią odbiorcom zrozumieć całościowy wpływ pandemii na sytuację finansową jednostki. Jest to szczególnie istotne w kwestii obszarów, w których standardy wymagają zastosowania istotnego osądu. Ponadto jednostka zobowiązana jest do przedstawienia informacji o głównych obszarach ryzyka a także prognoz i niepewności związanych z pandemią koronawirusa. Ponadto jednostki zobowiązane są do ujawnieniu wszystkich informacji dotyczących wpływu koronawirusa na sytuację finansową zgodnie z wymogami transparentności Rozporządzenia w Sprawie Nadużyć na Rynku.

Porównanie MSSF z ustawą o rachunkowości

Poniżej porównamy kilka kluczowych kwestii wynikających z MSSF 9 – przedstawiając jak dane regulację wyglądają w polskim prawie bilansowym.

1)     Ogólny zakres regulacji

MSSF 9

Zakres MSSF 9 obejmuje instrumenty finansowe, a także:

• gwarancje finansowe (niespełniające definicji kontraktu ubezpieczeniowego zgodnie z MSSF 4);
• umowy, z których wynika obowiązek dokonania płatności zależnych od warunków klimatycznych, geologicznych lub innych czynników naturalnych (o ile nie są objęte przez MSSF 4);
• należności leasingowe (w zakresie utraty wartości oraz zapisów dotyczących zaprzestania ujmowania);
• zobowiązania leasingowe (w zakresie przepisów dotyczących zaprzestania ujmowania);
• zobowiązania do udzielenia pożyczki niewyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy (w zakresie utraty wartości);
• aktywa umowne zgodnie z MSSF 15 (w zakresie utraty wartości).

Ustawa o rachunkowości

• Rozporządzenie o instrumentach finansowych wyłącza ze swego zakresu gwarancje finansowe oraz umowy, z których wynika obowiązek dokonania płatności zależnych od warunków klimatycznych, geologicznych lub innych czynników naturalnych.
• Zakres Rozporządzenia obejmuje utratę wartości aktywów finansowych.

2)     Kategorie instrumentów finansowych

MSSF 9

Klasyfikacja aktywów finansowych w oparciu o dwa kryteria:

• modelu biznesowego (z perspektywy grupy aktywów finansowych);
• charakterystyki umownych przepływów pieniężnych (tzw. test SPPI).

Aktywa finansowe są klasyfikowane do jednej z trzech kategorii:

• wyceniane w zamortyzowanym koszcie;
• wyceniane w wartości godziwej przez inne całkowite dochody;
• wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy.

Dodatkowo, jednostka dysponuje możliwością zastosowania alternatywnych opcji wyceny:

• opcja wyceny w wartości godziwej przez wynik finansowy;
• opcja wyceny w wartości godziwej przez inne całkowite dochody – dostępna dla inwestycji w instrumenty kapitałowe nieprzeznaczone do obrotu.

Decyzja w zakresie opcji wyceny jest podejmowana w momencie początkowego ujęcia składnika aktywów finansowych i ma charakter nieodwołalny.

Ustawa o rachunkowości

Klasyfikacja aktywów finansowych bazuje na definicjach i cechach poszczególnych aktywów

finansowych. W myśl rozporządzenia aktywa finansowe są klasyfikowane do jednej z czterech kategorii:

• przeznaczone do obrotu;
• pożyczki udzielone i należności własne;
• aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności;
• aktywa finansowe dostępne do sprzedaży.

Zgodnie z Rozporządzeniem dla banków aktywa finansowe są klasyfikowane do jednej z czterech kategorii:

• aktywa finansowe i zobowiązania finansowe wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy, w tym aktywa lub zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu;
• kredyty i pożyczki oraz inne należności banku;
• aktywa finansowe utrzymywane do terminu zapadalności;
• aktywa finansowe dostępne do sprzedaży.

3)     Utrata wartości aktywów finansowych

MSSF 9

MSSF 9 definiuje model utraty wartości w oparciu o oczekiwane straty kredytowe. Aktywa i zobowiązania finansowe na datę początkowego ujęcia wyceniane są w wartości godziwej, którą, w przypadku aktywów i zobowiązań niewycenianych w wartości godziwej przez wynik finansowy, powiększa się lub pomniejsza o koszty transakcyjne, które można bezpośrednio przypisać do nabycia lub emisji tych aktywów lub zobowiązań finansowych. Wartość godziwa w ujęciu początkowym może być różna od kwoty uiszczonej / otrzymanej zapłaty.

Ustawa o rachunkowości

Rozporządzenie nie precyzuje szczegółowych zasad oceny utraty wartości aktywów finansowych. Aktywa finansowe są wyceniane w cenie nabycia, czyli w wartości godziwej poniesionych wydatków lub przekazanych w zamian innych składników majątkowych. Zobowiązania finansowe wyceniane są na dzień nabycia w wartości godziwej uzyskanej kwoty lub wartości uzyskanych innych składników majątkowych. Przy ustaleniu wartości godziwej uwzględnia się koszty transakcji poniesione przez jednostkę.

4)     Prezentacja wyceny przy zabezpieczeniu wartości godziwej

MSSF 9

Brak jednoznacznego wskazania, do której kategorii przychodów bądź kosztów mają zostać zaliczone zmiany wartości godziwej instrumentu zabezpieczającego i pozycji zabezpieczanej.

Ustawa o rachunkowości

Zmiany wartości godziwej pozycji zabezpieczanej i instrumentu zabezpieczanego odnoszone są w koszty bądź przychody finansowe (w przypadku banków: Rozporządzenie wymaga ujęcia w wyniku finansowym).

5)     Wycena początkowa aktywów i zobowiązań finansowych

MSSF 9

Aktywa i zobowiązania finansowe na datę początkowego ujęcia wyceniane są w wartości godziwej, którą, w przypadku aktywów i zobowiązań niewycenianych w wartości godziwej przez wynik finansowy, powiększa się lub pomniejsza o koszty transakcyjne, które można bezpośrednio przypisać do nabycia lub emisji tych aktywów lub zobowiązań finansowych. Wartość godziwa w ujęciu początkowym może być różna od kwoty uiszczonej / otrzymanej zapłaty.

Ustawa o rachunkowości

Aktywa finansowe są wyceniane w cenie nabycia, czyli w wartości godziwej poniesionych wydatków lub przekazanych w zamian innych składników majątkowych. Zobowiązania finansowe wyceniane są na dzień nabycia w wartości godziwej uzyskanej kwoty lub wartości uzyskanych innych składników majątkowych. Przy ustaleniu wartości godziwej uwzględnia się koszty transakcji poniesione przez jednostkę.